Γράφει ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΥΝΤΑΣ, Επίκουρος καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής, Διευθυντής Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής.

Τρεις λέξεις που οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα και όμως διαφέρουν μεταξύ τους. Οι σύγχρονες προσεγγίσεις της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας έδωσαν τη δυνατότητα να αποσαφηνιστεί το περιεχόμενο και η χρήση των όρων αυτών, που συχνά χρησιμοποιούνται λαθεμένα ή συγχέονται μεταξύ τους.
Σύμφωνα με το κυρίαρχο βιοϊατρικό μοντέλο, η αρρώστια αποτελεί είτε παρεκτροπή από τη φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού, με βάση μετρήσιμες βιολογικές παραμέτρους, είτε παρουσία καθορισμένων παθολογικών αλλοιώσεων. Ο προσδιορισμός της γίνεται με τρία κλασικά ιατρικά κριτήρια. Το πρώτο αφορά τα υποκειμενικά ενοχλήματα του αρρώστου, το δεύτερο τον εντοπισμό μιας βλάβης (συνήθως σε επίπεδο οργάνου) και το τρίτο το σύνολο των συμπτωμάτων που συνιστούν μια αναγνωρίσιμη κλινική οντότητα.
Ετσι, η αρρώστια χαρακτηρίζεται από το ακόλουθο μοντέλο: Αιτιολογία, Παθολογία, Συμπτωματολογία.
Οι σχέσεις ανάμεσα στην αιτιολογία, την παθολογία και τη συμπτωματολογία είναι άμεσες και σαφώς αιτιακές. Αυτές οι άμεσες αιτιακές σχέσεις καθορίζουν το περιεχόμενο της έννοιας της αρρώστιας, η οποία αναγνωρίζεται και ταξινομείται αναφορικά με τα όργανα και τα συμπτώματα του ανθρώπινου σώματος.
Η ιατρογενής αυτή προσέγγιση της αρρώστιας εξελίχτηκε σε αντιστοιχία με την πορεία που ακολούθησε ο προβληματισμός για την υγεία, σε όλη την ιστορική διαδρομή του δυτικού πολιτισμού. Όπως η υγεία ταυτίστηκε με την ομαλή λειτουργία της ανθρώπινης μηχανής, έτσι και η αρρώστια αντιμετωπίστηκε ως μηχανική βλάβη, που πρέπει να διορθωθεί.

Η πρόσφατη προσπάθεια της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ) να επαναπροσδιορίσει την υγεία με όρους ολιστικούς, περιλαμβάνοντας την έννοια της ευεξίας, όχι μόνο με τη σωματική αλλά και με την ψυχική και κοινωνική της διάσταση, ήταν φυσικό να οδηγήσει και σε ανάλογες προσεγγίσεις στο φαινόμενο της αρρώστιας.
Οι σύγχρονες προσεγγίσεις της ΠΟΥ έδωσαν ταυτόχρονα τη δυνατότητα να αποσαφηνιστεί το περιεχόμενο και η χρήση των όρων «νόσος» «αρρώστια» και «ασθένεια», που συχνά χρησιμοποιούνται λαθεμένα ή συγχέονται μεταξύ τους. Η ΠΟΥ προσπάθησε να συμβάλει στην αποσαφήνιση των εννοιών αυτών, εκτιμώντας ότι οι εκδηλώσεις της αρνητικής υγείας μπορεί να αφορούν όχι μόνο το οργανικό επίπεδο αλλά και το λειτουργικό και το κοινωνικό επίπεδο, αποτελώντας παροδικές διαταραχές διαδικασία ή διαταραχές στατικές και εμμένουσες.

Διαταραχή της διαδικασίας στο οργανικό επίπεδο αποτελεί η νόσος (disease), στο λειτουργικό επίπεδο η αρρώστια (illness) και στο κοινωνικό επίπεδο η ασθένεια (sickness). Οι δε στατικές και εμμένουσες διαταραχές στο οργανικό επίπεδο συνιστούν κατάσταση μειονεκτικότητας (impairment), στο λειτουργικό επίπεδο κατάσταση ανικανότητας (disability) και στο κοινωνικό επίπεδο κατάσταση αναπηρίας (handicap).

Η νόσος είναι ιατροβιολογική έννοια και αναφέρεται σε παθολογικές βλάβες του ανθρώπινου οργανισμού. Οι βλάβες αυτές εκφράζονται με σημεία (αντικειμενικές διαπιστώσεις παρατηρήσεις) και συμπτώματα (υποκειμενικές ενοχλήσεις), τα οποία είναι δυνατόν να υποστηρίζονται από εργαστηριακά ευρήματα (ακτινογραφίες, βιοχημικές εξετάσεις, κ.ά.). Η αρρώστια είναι έννοια λιγότερο τεχνική από τη νόσο. Εκφράζει την υποκειμενική εμπειρία της νόσου, όταν αυτή προκαλεί ανεπιθύμητες επιπτώσεις ή ενοχλήσεις στον ανθρώπινο οργανισμό (λειτουργικές διαταραχές, πόνο, κακουχία, εξάντληση, κ.ά). Από τις ανεπιθύμητες αυτές επιπτώσεις, οι πιο σημαντικές είναι η αίσθηση της δυσλειτουργίας και του πόνου.

Η ασθένεια σηματοδοτεί μια κατάσταση κοινωνικής δυσλειτουργίας όταν, εξαιτίας της αρρώστιας, ο κοινωνικός ρόλος του ατόμου στις επαγγελματικές ή κοινωνικές του δραστηριότητες διαταράσσεται και επιβάλλεται ο περιορισμός του κοινωνικά ή χωροταξικά, στο σπίτι ή στο νοσοκομείο. Ένας χειρουργημένος παραμένει ασθενής σε όλο το διάστημα της ανάρρωσης.
Πάντως, θα πρέπει να τονιστεί πως οι έννοιες της νόσου, της αρρώστιας και της ασθένειας δεν προκύπτουν άμεσα από την εμπειρία, αλλά αποτελούν νοητικές κατασκευές για την ερμηνεία της πραγματικότητας. Γι’αυτό, άλλωστε, προϋποθέτουν συγκεκριμένη ιατρική φιλοσοφία και νοσολογικό σύστημα αναφοράς.

Αυτός ο ιδεολογικός ιστορικός προσδιορισμός των ιατρικών εννοιών δεν αναιρεί το γεγονός ότι κάθε νόσος είναι παγκόσμια στη μορφή της και στο περιεχόμενο της και ότι έχει επαναληπτική ταυτότητα: η «πνευμονία» θα είναι το ίδιο νόσημα, σε όποιον πολιτισμό και σε όποια κοινωνία κι αν εμφανιστεί.
Η κοινωνική και ιστορική επίδραση έγκειται κυρίως στον εκάστοτε προσδιορισμό του ορίου μεταξύ φυσιολογικού και μη φυσιολογικού, το οποίο και αποτελεί συνήθως τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ υγείας και αρρώστιας.

Θυμηθείτε: Όπως η υγεία ταυτίστηκε με την ομαλή λειτουργία της ανθρώπινης μηχανής, έτσι και η αρρώστια αντιμετωπίστηκε ως μηχανική βλάβη, που πρέπει να διορθωθεί.